Monumentale ergernis
No English version.
De flat zag er verwaarloosd uit. De benedenverdieping was leeg, de verdiepingen daarboven schijnbaar ook, afdekplaten ontbraken in de gevel.
Hoera, dacht ik, eindelijk wijsheid: de Neudeflat is ontruimd voor de sloop.
Het tegendeel blijkt waar. Het is er niet aan te zien, maar het gedrocht uit 1962, een steen des aanstoots voor generaties Utrechters, is vorig jaar gerenoveerd en staat sinds eind 2016 op de gemeentelijke monumentenlijst. Waarmee de waanzin voor wijsheid wordt behoed.
Gemeentelijk monument? De belangrijkste reden schijnt te zijn dat het gebouw karakteristiek is voor zijn tijd. Maar ook de gedempte Catharijnesingel is karakteristiek voor zijn tijd – en godzijdank graven de Utrechters hun singel nu weer open.
Vlak en ongedetailleerd in zijn vaalglanzende omkleding, disproportioneel van omvang. Het contrast tussen de toren en zijn omgeving wordt door sommigen positief gewaardeerd. En contrast is natuurlijk een valide waarde in architectuur en kunst. Een contrast dat tegelijkertijd samenhang en balans laat zien. Maar samenhang of balans was in ieder geval niet waar de architect Hugh Maaskant naar op zoek was.
Maaskant had lak aan de bestaande omgeving. In zijn ontwerptekening zijn de belendende gebouwen, het gothische huis Drakenburg en het Hoofdpostkantoor (een mirakel van de Amsterdamse School uit 1924) vervangen door een lager kantoorblok en een bioscoop. Terwijl de ongewone zeshoekige omtrek van het gebouw juist bepaald is door de bebouwing eromheen.
Die ontwerptekening is te vinden op p. 12 van het boek Hugh Maaskant: Architect of Progress van Michelle Provoost. Deze auteur schrijft:
Any search for adaptation because of – or inspiration derived from – regional traditions or local factors in Maaskant’s work is in vain. There is never a question of an analogy with the existing context, just a desire for contrast. (p. 9)
Maaskant heeft vooral naam gemaakt in de grootschalige wederopbouw van Rotterdam, en is verantwoordelijk voor zulke bekende landmarks als de Euromast en het Groothandelsgebouw.
Architecten, planologen en stadsbestuurders schijnen in de twee decennia na de oorlog grote inspiratie te hebben geput uit de recente verwoesting. Dat de Duitsers Rotterdam hadden platgebombardeerd was haast een mazzeltje: het maakte de grond vrij voor een moderne, dynamische metropool. Wanneer van wederopbouw geen sprake kon zijn omdat een historisch stadscentrum de oorlog had overleefd (zoals Utrecht), dan was ‘sanering’ het toverwoord. Verkeersaders kriskras door het historische hart en over de drooggelegde singels. Automobiliteit boven alles. Gelukkig hebben woedende burgers een groot deel van die verwoesting weten te voorkomen.
Als iets het voortbestaan van de Neudeflat enigszins had kunnen verzoeten, dan het uitzicht vanaf de bovenste verdieping. Een uitzicht dat het panorama vanaf de Domtoren in één opzicht overtreft: je ziet de Neudeflat niet. Maar ondanks een publieke actie is bij de transformatie van het kantoorgebouw tot woontoren ook de bovenste verdieping in appartementen opgedeeld. Een paar welgestelde flatbewoners mogen genieten wat van alle Utrechters had kunnen zijn.
⁂
De Neudeflat is ongeveer even oud als ikzelf. Geboren in de stad waar ik een kwart eeuw heb gewoond, ben ik nu een onregelmatig bezoeker. Met een groeiende bewondering voor de oude stad, gemengd met triestheid over het verlies van zoveel mooie of karakteristieke gebouwen, stadsdelen en uitzichten: de stationsbuurt, de Emmakliniek, de Oosterkerk, fabrieken langs het Merwedekanaal; de lijst is eindeloos.
In de vanouds wat slaperige binnenstad heeft de architectuur zich langs lijnen van geleidelijkheid ontwikkeld, naadloos aansluitend op de Middeleeuwen.
Achter de Dom slapen de eeuwen,
vergist zich dagelijks de tijd;
gevels die bijna hoorbaar geeuwen
staan er verstild aaneengerijd.
Zo begint een van de gedichten die ik vond tussen de nagelaten papieren van mijn vader. Gereformeerd predikant in Utrecht-Zuid van 1956 tot 1964, overleden op zijn vierenveertigste, zodat onze levens elkaar nauwelijks hebben overlapt.
Ook hij moet mijmerend door de binnenstad hebben gedwaald, getuige de twee schriftjes met gedichten over Utrecht. Domineespoëzie uit de tijd van het brutalisme; sentimenten waar de tijdgeest overheen is gewalst. Met de Neudeflat als symbool:
Wil men de singels dempen: goed
als men het dan alleen maar doet
met het puin van de torenflat
die op de Neude is neergezet.Maar slechts zolang de voorraad strekt
…
Fast forward naar 2020. Welke kant op is vooruit?
